سوت ممتد

پس از تصویر سوت ممتدی که از شب قبل آمده بود روی تصویر تلویزیون، برنامه کودک شروع می‌شد. ساعت پنج عصر با آن پیش‌پرده کارتونی «بَگ بَگ بَگ بَگ...». پنج عصر شاید تاریک‌ترین ساعت روز باشد. تابستان‌ها گرچه‌ روشن است، ولی چنان عقربه‌ها بیهوده جلو می‌روند که حس انفعال و مرگ را منتقل می‌کنند. برای همین بهتر است خواب باشید پنج عصر تابستان. زمستان‌ها هم که واقعا شب است. اگر از مدرسه آمده باشی که دیگر بدتر. معلم کلی مشق ابزود ریخته سرت در این حد که از هر خط درس «حسنک کجایی؟» باید سه بار بنویسی. چرا؟ چون حرف زدی سر کلاس. یعنی باید مثلا سه بار بنویسی:« حسنک کجایی؟ بع... بع... »

رسانه در سونای بخار

چرا دولت‌ها از ظرفیت‌های رسانه در مدیریت نظام بازخورد غافل‌اند؟

 فرض کنیم در خانه تنها یک آینه داشته باشیم و آن را بگذاریم در حمام بخار گرفته. برای دیدن خویش باید مدام بخار را از روی شیشه کنار بزنیم و از همه این‌ها بدتر، چون حمام مرطوب است پس از مدتی شیشه زنگار می‌بندد. همان‌طور که زنگار بیشتر می‌شود، آینه غمازی خویش را بیشتر از دست می‌دهد، ما چهره خویش در آن نمی‌بینیم. حالا کار اشتباه برخی دولت‌هاست که آینه رسانه را به اتاق بخار می‌فرستند و ناگهان چشم باز می‌کنند و می‌فهمند چهره خویش و افکار عمومی را نمی‌توانند در آن ببینید. این کار برای دولت بسیار خطرناک است؛ چون نمی‌تواند از بحران‌ها پیشگیری کند و این تنها منجر به ناکارآمدی آن می‌شود. برای همین است که هر اتفاق به ظاهر ساده‌ای تبدیل به بحران در افکار عمومی می‌شود. حال پرسش اینجاست که دولت چه‌طور می‌تواند جلوی این اتفاق را بگیرد؟ رسانه‌ها باید چگونه عمل کنند که بتوانند عضوی موثر در نظام بازخورد باشند؟

شلیک دروغ به بدنه اعتماد

«استفن داویدویتز»، از مهندسان گوگل است که سال گذشته کتابی پر سر و صدایی به نام «همه دروغ می‌گویند» منتشر کرد. این نویسنده با بررسی کلان‌داده‌ها دنیای وب نشان می‌دهد که ما واقعا کیستیم و چه‌قدر با آنچه می‌نماییم فاصله داریم.

دروغ‌گویی را حیوانات هم بلدند. مثل شامپانزه‌ای که دیگر اعضای گروه را گول می‌زند تا بتواند غذایش را پنهان کند. اما انسان‌ها به واسطه زبان و تفکر می‌توانند دروغ را به شکلی سازمان‌یافته تبدیل به امری کاملا واقعی و حقیقی کنند.

گنجِ زیر گچ

چرا غفلت از سرمایه‌های نمادین سبب نفوذ فرهنگ‌های سطحی می‌شود؟

در هیاهوی به رقص آمدن دبستانی‌ها از شادی و تلاطم برخی مسئولان از خشم، با آهنگ جنتلمن ساسی‌ مانکن، پرسش مهمتر از چرایی پخش این آهنگ در مدارس، این بود که چه‌طور همه این بچه‌ها کلمه به کلمه این آهنگ نه‌چندان با ادبانه را حفظ‌اند؟ حالا که چند هفته‌ای از این ماجرا می‌گذرد شاید مسئولان بتوانند فارغ از هیاهوها و فشارهای سیاسی کسانی چون علی مطهری به این پرسش پاسخ دهند که چرا در این سال‌ها نه تنها نتوانسته‌اند جلوی هجوم فرهنگ بیگانه را بگیرند، بلکه از دل فرهنگ خویش کسانی را به خارج صادر کرده‌ایم که حالا شده‌اند بلای جای فرهنگ و تربیت در جامعه ایران. این در حالی است که این افراد خود دست‌پروده نظام آموزش و پرورش همین جا هستند.

البته آفتاب آمد دلیل آفتاب وقتی 24 اردیبهشت و کمی پس از این ماجراها، الیاس حضرتی در جلسه علنی مجلس از در آشتی در آمد و گفت: «آقای شجریان در حال مردن است چه اشکالی دارد که وزیر فرهنگ و ارشاد از ایشان عیادتی بکند» اینجاست که می‌توان منتهای درک فرهنگ را در میان برخی مسئولان با این ادبیات مشاهده کرد.

به نظر می‌رسد که ما تا زمانی که با سرمایه‌های نمادین خویش آشتی نکنیم و نگاهی کاملا گزینشی نسبت به آن داشته باشیم نمی‌توانیم جلوی اتفاق‌های ناگوار فرهنگی را بگیریم.

آیینه سیاه

علاوه بر نقدهای معمول، چه چیزی رسانه اجتماعی را ترسناک‌تر می‌کند؟

انسان جدید با فناوری نشئه می‌کند. شاید هیچ‌ مخدری به پای این ماده نرسد؛ چون حتی نفی آن نیز مایه سرخوشی و سرگرمی است. نمونه‌اش اظهارنظر «سلنا گومز»، بازیگر و خواننده 26 ساله آمریکایی است که گویی دچار جو روشنفکرانه جشنواره کن شده و گفته: «فکر می‌کنم جهان ما دارد به پایان راه می‌رسد، من به هم نسل‌های خودم می‌گویم، رسانه‌های اجتماعی واقعا وحشتناک هستند. وقتی می‌بینم که پسران و دختران جوان چگونه تحت تاثیر آنها هستند، احساس ترس می‌کنم.»

 این حرف‌های کسی است که صفحه اینستاگرامش 150 میلیون دنبال‌کننده (Follower) دارد و پس از صفحه رسمی اینستاگرام، رونالدو، آریانا گرانده، در رتبه چهارم ایستاده است.

مگر کاغذ دکل نفتی است که گم شود؟

سال‌ها پیش، از یک مربی سرشناس پرسیدند که چرا پسرت را گذاشتی نوک حمله؟ جواب داد: «تیم، تیم خودم است، دلم بخواهد، عمه‌ام را هم می‌گذارم فوروارد.» این قصه دامنه‌دار شکل برخورد حکومت‌ها با رسانه‌هاست که نمونه اخیرش را در بازی کاغذ روزنامه‌ها می‌توانیم ببینیم.

از همان زمانی که محمدشاه قاجار به میرزاصالح شیرازی دستور می‌دهد «برای تربیت رعیت» کاغذ اخبار را منتشر کند تا به امروز همیشه این حکومت‌ها و دولت‌ها بوده‌اند که رسانه‌ را تیول خود دانسته‌اند. در حالی که رسانه‌های مشارکتی در بستر شبکه‌های اجتماعی به اقتدار تلویزیون خاتمه‌ داده‌اند، در ایران هنوز برای چاپ روزنامه باید مجوز بگیریم.

تا قمر در عقربه...

«هوا بد است، تو با کدام باد می‌روی؟» این بخش از شعر «زندگی» هوشنگ ابتهاج را موقع خواندن این یادداشت گوشه ذهن داشته باشید. چون هر آنچه می‌گویم را باید بشکن‌زنان بیامیزیم با این بخش از شعر ناصرالدین‌شاه که «تا قمر در عقربه حال ما چنینه». این توضیح ضروری و اولیه را گفتم که اگر ذکر مصیبت شد نگویید نویسنده بی‌انصافی کرد؛ چون خوب می‌دانم چنان ابر تیره‌ای سینه علم را در ایران گرفته که با بارش هزار ساله هم انگار قصد خالی شدن ندارد.

وقتی تحصیلات اشتغال نمی‌آورد

زمانی که تهران لوله‌کشی آب نبود، سیستم «آب منطقه‌ای» داشتیم. یعنی پشت‌بام خانه‌ها منبع آب می‌گذاشتند و با آب چاه پر می‌کردند. از همین منبع آب به لوله‌های خانه می‌آمد. اما بعدها آب لوله‌کشی آمد و منبع از جای خیلی بزرگتری تغذیه می‌شد. به نظر می‌رسد نظام «آموزش مخزنی» در ایران نیز شبیه به همان آب منطقه‌ای است؛ یعنی در حالی که لوله‌کشی علم به واسطه دسترسی همگانی به اینترنت همه‌گیر شده هنوز برخی از مسئولان علاقه دارند علم در خانه از مخزنی که آنان صلاح می‌دانند به خانه بیاید. برای همین برعکس همه دنیا که نظام آموزش افراد را برای یک شهروند مفید آماده می‌کند، در ایران ما هنوز نمی‌دانیم چرا باید سواد داشته باشیم و این سواد و علم قرار است کجا به کار ما بیاید. ما در مکتبخانه‌های مدرن چیزی را می‌آموزیم که سال‌های سال پیش استادان و مسئولان صلاح دانسته‌اند یاد بگیریم.

قهر با قهرمان

چرا فیلم «غلامرضا تختی» نفروخت؟

از 25 اسفند 97 تاکنون سینمای ایران با اکران هفت فیلم کم‌وبیش حدود 47 میلیارد تومان فروخته. سه میلیون و 500 هزار نفر سینما رفته‌اند که سهم فیلم «غلامرضا تختی» حدود 66 هزار نفر است و این فیلم خوش‌ساخت بسختی دارد خودش را به مرز یک میلیارد تومان فروش می‌رساند[1]. این در حالی است که حدود یک میلیون و 700 هزار نفر به سینما رفته‌اند برای دیدن «رحمان 1400» و این فیلم در حالی دارد از مرز 22 میلیارد تومان فروش می‌گذرد که تازه ارشاد فهمیده ممیزی‌هایش روی آن اعمال نشده و باید توقیف شود. با این همه، مردم هم حاضر شدند برای شوخی‌های رکیک این فیلم پول خرج کنند و هم اینکه فروش «متری شیش‌ونیم» سعید روستایی را به حدود 16 میلیارد تومان برسانند. حال سوال اینجاست که چرا فیلمی با کارگردانی حساب‌شده و با سوژه‌ای بشدت آشنا و جذاب باید این‌گونه ته جدول فروش بنشیند؟

پاسخِ «بی‌خود کردی من را به دنیا آوردی!»

وقتی خیلی دوزِ حکمت خون فرزند شما بالا می‌رود و با قیافه‌ای حق به جانب می‌گوید:«تویی که نمی‌تونی برام یه آی‌فون بخری، بی‌خود کردی من رو به دنیا آ‌وردی!» تنها یک جمله پاسخ اوست:«خفه‌شو!»

البته این خفه‌شو حکم قطع عضو سیاه شده از عفونت را دارد؛ یعنی پیش از اینکه کار به اینجا برسد نباید اجازه دهیم فرزندمان به خودش اجازه دهد چنین جمله‌ای را به زبان بیاورد. اما راه‌حل چیست؟

غرض ذکر نکات اخلاقی نیست که نگارنده نه شان ناصح دارد و نه مشاور و روانشناس.

دیکتاتوری داده‌ها؛ فراتر از جعلیات

در جامعه پساشبکه‌ای احساس و درک کاربران دستکاری می‌شود

سالی که گذشت جنگ رسوا کردن اخبار جعلی داغ‌تر بود. اما آنانی که از حجم اخبار جعلی در پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی شاکی‌اند بد نیست بدانند که این تازه نشانه‌های اولیه اسارت تمامی امور زندگی بشر در دست ذهن‌هایی است که کلان‌داده‌ها را تحلیل می‌کنند. در واقع این تازه شروع نبرد است و به نظر می‌رسد بزودی شکل بکارگیری داده‌ها اصلِ درک و احساس ما را نشانه می‌رود و آن زمان است که واقعیت بی‌معناتر از همیشه می‌شود و شاید هیچ‌گاه نفهمیم مخدر جعلیات تا چه مرزی از توهم ما را پیش برده.

البته داده‌ها به‌تنهایی خطرناک نیستند، بلکه این شوق و لذت ما در خودافشاگری و اعتراف‌ است که جامعه جدید را با تمام اغواگری‌هایش، خطرناک‌تر از قبل می‌کند. پرسش این است که وضعیت امروز سیاست، اقتصاد، فرهنگ و اجتماع در فضایی که دارد جای محیط واقعی را می‌گیرد، چگونه است؟ روابط شبکه‌ای، رسانه‌های اجتماعی، هوش مصنوعی و شکل یادگیریِ ماشینی بزودی ما را با چه چالش‌هایی مواجه می‌کند؟